Zandbelterbrug Schalkhaar

3.3 Cultuurhistorie en Monumenten

Op grond van de wet Modernisering Monumentenzorg (de MoMo), die per 1 januari 2012 van kracht is geworden, dient de toelichting van een bestemmingsplan een beschrijving te bevatten van de wijze waarop met de in het gebied aanwezige cultuurhistorische waarden en in de grond aanwezige of te verwachten monumenten rekening is gehouden.

In deze paragraaf wordt een beschrijving gegeven van cultuurhistorische en monumentale waarden in het plangebied en wordt aangegeven op welke wijze met deze waarden rekening is gehouden.

De geschiedenis van het (plan)gebied

Het plangebied is gelegen in het buurtschap Linde. Dit buurtschap behoort tot de Gooijermarke. Omstreeks 1560 vestigden zich op de onvruchtbare zandgronden in Linde veel keuterboeren. Hun onderkomens waren soms zo eenvoudig dat ze slechts uit één ruimte bestonden. Op de velden in Linde lag het landoppervlak zo los dat het aan het stuiven raakte en het daarbij gelegen bouwland overdekte. Om deze zandverstuivingen tegen te gaan, werden er in de periode 1794-1814 veel berken, dennen en populieren geplant. Op deze manier ontstond onder andere het Zandbelterbos.

Rond 1850 kwam De Zandbelt tot leven door de bouw van de Zandbeltermolen en later door de aanleg van het Overijssels kanaal.

In het begin van de 19e eeuw ontwikkelde de provincie Overijssel de eerste kanalisatie plannen. Deze waren voornamelijk bedoeld voor de opkomende industrie in Twente. Toen bleek dat enkele Twentse fabrikanten plannen maakten voor de aanleg van een spoorlijn verdwenen de plannen in de kast. De spoorlijn was echter financieel niet haalbaar. In 1848 presenteerde de provincie haar aangepaste kanalenplan, nu vooral gericht op de verveners. Het zorgde voor een goede verbinding tussen de steden Deventer, Zwolle en Almelo.

In 1850 werd de exploitatiemaatschappij N.V. Overijsselsche Kanalisatie Maatschappij (OKM) opgericht die tussen 1850 en 1859 de aanleg van de kanalen begeleidde. Het traject door de voormalige gemeente Diepenveen is onderdeel van het kanaal Deventer, Raalte, Damsholte (Lemelerveld), en werd in september 1858 opengesteld. Bij de kruising met wegen werden bruggen aangelegd, soms met brugwachterswoning omdat de bruggen voor het (water)verkeer open en dicht moesten kunnen gaan.

In de (voormalige) gemeente Diepenveen waren er begin vorige eeuw drie vlotbruggen ter plaatse van de Spanjaardsdijk, de Oerdijk en de Colmschaterstraatweg. Ook was er een ophaalbrug in de Snippelingsdijk. In de 20e eeuw werden de vlotbruggen vervangen door ophaalbruggen, respectievelijk de Zandbelterbrug (1948), de Cröddenbrug (1964) en de Rietmansbrug (1945). Er kwam een draaibrug bij ter plaatse van de Zwijnenbergerweg, de Steernebrug (1997).

Op kruisingen van het kanaal met een weg moest het scheepvaartverkeer op het wegvervoer wachten of andersom. Vaak was dit aanleiding om een café te openen, dit gebeurde bij de Zandbelterbrug en bij de Cröddenbrug. Bij de Zandbelterbrug was door de aanwezigheid van de molen al heel lang een café. Dit werd gedreven door de eigenaar van de molen, tevens boer en brugwachter. In 1909 kwam er een aparte brugwachter die pal naast de brug woonde. In 1924 werd een nieuw café gebouwd. De combinatie van ophaalbrug, brugwachterswoning, café en molen is hier nog herkenbaar aanwezig, ook al heeft het café zijn functie verloren en rest van de molen nog slechts een stomp.

In de 20e eeuw is de scheepvaart op de kanalen langzaam achteruit gegaan door het vervoer per spoor en over de weg. De OKM kwam in financiële moeilijkheden en werd in 1941 vervangen door de Maatschappij Overijsselse Kanalen die een passende bestemming moest vinden voor de verschillende kanaalvakken. Na sluiting, voor grote delen van het kanaal was dat al in 1964, werden de trajecten overgedragen aan het Waterschap Salland, daar de kanalen van meet af aan ook een functie in de waterhuishouding hadden.

Het kanaalvak Deventer - Raalte bleef nog tot 1988 in gebruik maar werd, ondanks verzet, op 29 juli van dat jaar definitief voor de scheepvaart gesloten. Alleen kanovaart is, met vergunning, nog toegestaan. Daarnaast wordt er dankzij de rijke visstand veel gevist.

Cultuurhistorie

Het Overijssels Kanaal is in bijna anderhalve eeuw een beeldbepalend en structurerend element in het landschap geworden en heeft de status van beschermd gezicht. Langs de oevers zijn rietkragen en andere begroeiing ontstaan. Aan de oostkant loopt langs het kanaal een forse houtwal, die slechts op enkele plaatsen wordt onderbroken.

Aan de westkant wordt het kanaal ten noorden en ten zuiden van de Zandbelterbrug en ten noorden van de Steernebrug door houtwallen of resten hiervan begeleid. De boerderijen en het agrarische landschap langs het kanaal dat begrensd wordt door bosgebiedjes, lanen, singels en houtwallen, spelen mee in het totale beeld.

Het kanaaltracé dat ligt ten noorden van de N348, is van stedenbouwkundig en cultuurhistorisch belang vanwege:

• de fraaie landschappelijke situering,
• de historische betekenis voor handel en scheepvaart in Overijssel,
• de geschiedenis van het kanaal.

De Zandbelterbrug, met brugwachterwoning, café en molenstomp zijn van stedenbouwkundig, architectuur- en cultuurhistorisch belang:

• als onderdeel van het kanaaltracé,
• vanwege de mooie, beeldbepalende ligging van ophaalbrug met brugwachterwoning en op de achtergrond café en molenstomp,
• het duidelijke, historische verband tussen de verschillende objecten.

Gemeentelijk monumenten

Rondom de Zandbelterbrug liggen de volgende gemeentelijke monumenten.

• De Zandbelterbrug, Spanjaardsdijk ongenummerd. De Zandbelterbrug is de enige in haar aanzicht onaangetaste brug over het Overijssels Kanaal van de gemeente Deventer.
• Kanaaldijk Oost 24, 7433 PP Schalkhaar, de brugwachterwoning
• Spanjaardsdijk 82 Lettele, woonhuis met voormalig café
• Zandbeltermolenweg 2 Schalkhaar, voormalige molen, aangewezen in november 2011
• Spanjaardsdijk 57 Schalkhaar, woonhuis (valt buiten het beschermde gezicht)

Naast de Zandbelterbrug ligt het karakteristieke pand:

• Kanaaldijk Oost 20, vanwege de relatie met het landschap, de erfstructuur, streekeigenheid en herkenbaarheid.

Conclusie

Het voorliggende bestemmingsplan heeft geen invloed op de bestaande bebouwing. De bestaande bebouwing blijft in haar huidige ensemble en vorm gehandhaafd. Door de bestaande Zandbelterbrug op haar huidige locatie te handhaven en niet te verleggen in noordelijke of zuidelijke richting, wordt de cultuurhistorische waarde van het kanaaltracé en de cultuurhistorische en monumentale waarde van de bebouwingscluster rondom de Zandbelterbrug behouden. Het gebied en de Zandbelterbrug danken hun monumentale status immers vooral aan de mooie en beeldbepalende ligging van de ophaalbrug en het duidelijke, en historische verband van de ophaalbrug met de brugwachterswoning, het café en de molenstomp.

Door de Zandbelterbrug daarnaast uitsluitend toegankelijk te maken voor langzaam verkeer en gemotoriseerd verkeer te weren zijn grootschalige aanpassingen aan dit monument niet nodig. Door bij de uitvoering straks te kiezen voor een eenvoudige en vlakke brug wordt het bestaande historische waardevolle aangezicht niet tot nauwelijks aangetast.

De aanwezige gemeentelijke monumenten in en om het plangebied worden op grond van de Monumentenwet beschermd. Het beschermd gezicht is, zoals de Monumentenwet ook voorschrijft, opgenomen in het bestemmingsplan.