Ruimte voor de Rivier

5.3 Keizers- en Stobbenwaarden

De hoge en lage uiterwaarden van de Keizer- en Stobbenwaarden worden bijeengebracht in een nieuw landgoed, de Natuurderij. Dit landgoed vormt samen met drie bestaande landgoederen (Oud Rande, Smets Rande, Nieuw Rande) een historische reeks en een ruimtelijk en beheersmatig complex: Keizersrande. Kenmerkend voor dit complex is de ontmoeting van het dekzandlandschap met de rivier en de ligging in de stadsrand van Deventer. Op unieke wijze worden in Keizersrande binnendijkse en buitendijkse gebieden met elkaar verbonden. Binnen Keizersrande is een serie van landhuizen met tuinen en parken te vinden, die steeds volgens de toen heersende modes en visies werden aangelegd.

Samen vertellen ze nu een verhaal, hoe de mens zich de afgelopen eeuwen tot de omliggende natuur heeft verhouden. Het nieuwe buitendijkse deel vormt de volgende stap in het verhaal. Daarin staat de ontwikkeling en het beheer van nieuwe natuur centraal, verbonden met het creëren van Ruimte voor de Rivier. Deze ontwikkelingen bieden de kans Keizersrande te verbinden met de rivier.

Hoge waarden

De hoge waarden vormen een vernieuwd cultuurlandschap, samengesteld uit weiden, hooilanden, akkers, bos, hagen en gaarden. Richtinggevend voor de ordening zijn de manifestatie van het rivierduin, haarbos en de Natuurderij ten opzichte van de omgeving; de beoogde verbeelding en benutting van de verschillen en de overgang tussen hoge en lage waard; de aansluiting van de waarden op de binnendijkse landgoederen en op Deventer; en het creëren van een werkbare situatie voor de Natuurderij.

De confrontatie tussen het rivierduin en de lage waard is ter hoogte van de Natuurderij verhevigd en vormgegeven door de hank tot aan het hoge erf van de Natuurderij te laten lopen. Dit levert een bijzonder hoogteverschil ter plekke en mooie zichten vanaf en op de Natuurderij op. Het bos van het duin wordt middels selectieve kap omgevormd tot hardhoutooibos. Rond het rivierduin is een lange gaard van notenbomen geprojecteerd. Deze gaard geeft vorm aan een deel van de ommegang (halfverharde weg). Deze vormt voor de beheerder en voor bezoekers de formele entree van de Natuurderij en verzorgt de aansluiting op de paden binnen Keizersrande. Permanente hooilanden zijn binnen de hoge waard te vinden in de zone aansluitend aan de lage waard. Op de overige delen wordt vruchtwisseling toegepast. Op de steilrand tussen de hoge en lage waard ten zuiden van de Natuurderij ligt een landweg, te gebruiken door wandelaars en fietsers. Deze vormt de verbinding tussen (de stadsrand van) Deventer en de Natuurderij. De brede haagbeplanting op de steilrand is gehandhaafd en aangevuld met een haag aan de oostzijde van de landweg. Tevens is zij noord- en zuidwaarts als rijen knotbomen voortgezet. Ook in het oostelijk deel van de hoge waard zijn hagen (bestaand en nieuw) te vinden. Tussen de hagen liggen diverse paden die dit deel van de hoge waard zeer toegankelijk maken en ook voor een verdere wandelaansluiting op Deventer zorgen.

Ten noorden van de Natuurderij is de steilrand niet continu: zij wordt onderbroken door laagten die gerelateerd zijn aan het binnendijkse landschap. Op de steilranddelen is een open beplanting van knotbomen gedacht; bestaande beplanting op de rand wordt daarbij gehandhaafd. Er is hier geen pad op de rand: in dit deel staat de rust (voor de natuur) centraal en is de toegankelijkheid beperkt. Het pad van de zuidelijke steilrand buigt ter hoogte van de Natuurderij af naar de provinciale weg/Sallandsweg, waar het aansluit op diverse paden/wegen.

Aan de oostzijde van de waarden is het tracé van de oude dijk zichtbaar gemaakt, in aansluiting op de behouden delen die voornamelijk binnendijks liggen. Het tracé is herkenbaar aan haar licht hogere en afwijkende (zand) ondergrond en aan de diverse bomen die het verloop markeren. Het oude dijkje staat open voor wandelaars: er is echter geen pad gemaakt, het gaat om het volgen van een spoor in de velden. Het dijkje zorgt voor een verbinding tussen binnen en buitendijkse delen en nuanceert de harde, rechte grens getrokken door de nieuwe dijk/provinciale weg.

De Natuurderij is ontsloten via een nieuwe verharde weg die ligt binnen de ruimte voor het bieden van een zichtlijn tussen de gebouwen van de Natuurderij en het huis Nieuw Rande. De oude weg wordt verwijderd en het bos ter plekke hersteld. De weg is bedoeld voor landbouwverkeer. Voor bezoekers van de waarden zijn binnendijks parkeerplekken bedacht (circa 10 halfverharde plaatsen per locatie): bij de toegang ter hoogte van de noordpunt van de Munnikenhank, bij de Sallandsweg en bij de Schapenzandweg. Ten tijde van georganiseerde IJsselviswedstrijden kunnen vissers parkeren bij de boerderij Stobbeweerd. De boerderij behoudt de woonfunctie. Voorzieningen (markant en functioneel) moeten ervoor zorgen dat de paden binnen de hoge waarden niet toegankelijk zijn voor auto's, buiten die van bewoners/beheerders.

Van en naar de Natuurderij lopen enkele tractor/veepaden. Waar de meeste en meest frequente bewegingen worden verwacht zijn deze paden verhard; de aansluitende en minder zwaar gebruikte delen zijn in principe onverharde sporen. Deze paden ontsluiten ook de lage waard voor de beheerder, en wel op plekken nabij de drempels tussen de hanken. De vormgeving van veilige oversteekpunten ter plekke van de kruisingen tussen de beoogde verbindingen en de provinciale weg vragen bijzondere aandacht.

Natuurderij

Stichting IJssellandschap zal de natuur en het landschap van de Keizers- en Stobbenwaarden in de nabije toekomst integraal beheren op basis van het beheerconcept "Boeren voor Natuur". Dit nieuwe beheermodel voor integraal natuur- en landschapsbeheer is gebaseerd op een gesloten bedrijfsvoering. Daarin worden de lage/verlaagde uiterwaarden gebruikt voor extensieve seizoensbegrazing met vleesvee en jongvee. De hogere uiterwaarden lenen zich goed voor beweiding door melkvee en ruwvoerwinning (hooiland). Op de binnendijkse gronden worden voedergewassen zoals gras en granen geteeld. Deze binnendijkse gronden vallen buiten het plangebied van het onderhavige bestemmingsplan. Met het innovatieve beheermodel "Boeren voor Natuur" wil de stichting IJssellandschap het beheer van natuur en landschap tegen geringe maatschappelijke kosten en risico's langdurig organiseren. De agrarische exploitatie staat vanuit deze filosofie geheel ten dienste van de ontwikkeling van natuur- en landschapswaarden binnen het gehele gebied. De natuur krijgt volop kansen, doordat de bedrijfsvoering extensiveert. Die extensivering komt tot stand door het eenvoudige uitgangspunt 'nul-aanvoer'. Het bedrijf mag in het geheel geen meststoffen of veevoeders aanvoeren. Het moet dus 100% zelfvoorzienend zijn. Het bedrijf krijgt inkomsten uit de productie van melk en vlees, levering van groene en blauwe diensten en uit de recreatieve aantrekkelijkheid, dat wil zeggen horeca en detailhandel. Groene diensten zijn activiteiten op het gebied van natuur, landschap en toegankelijkheid van het landelijk gebied. Blauwe diensten hebben vooral met (oppervlakte)water te maken, onder andere waterberging. De ligging van de Natuurderij is weergegeven in figuur 5.4.

De Natuurderij vormt zowel ruimtelijk als qua beheer het centrale punt in het landgoed. Het is de eigentijdse uitbreiding van het landgoed, in de vorm van een grondgebonden biologische boerderij met bedrijfswoning en een aantal publieke functies. Vanuit deze boerderij zal het landgoed beheerd gaan worden, ondermeer met melkvee, jongvee en ossen. De Natuurderij is geprojecteerd op het grote rivierduin, en is opgenomen in het daar gelegen bos. Op dit duin zijn ook de binnendijkse landhuizen gesticht en met zijn bosrijke karakter vormt het een vanzelfsprekende overgang tussen de binnendijkse en buitendijkse gronden van het landgoed. Het hoge punt biedt een - potentieel - prachtig panorama over de uiterwaarden. De Natuurderij ligt zo prominent op de overgang van de hoge en lage waarden. Beredeneerd vanuit een goed beheer (en daarmee van het waterbeheer) van de uiterwaarden is een centrale ligging van de Natuurderij cruciaal.

Vanuit de boerderij worden zo de loop- en werklijnen beperkt en kan toezicht worden gehouden op de gehele uiterwaard. De Natuurderij betreft een groot bedrijf, met een navenant erf en opstallen. Omdat bij hoog water al het vee zich hier efficiënt moet kunnen verzamelen en op stal gezet moet worden, gaat het in totaal om ongeveer 1,5 ha (15.000 m2) erf en 6.500 m2 opstallen. Om de weerstand van dit grote erf voor het stromende water zoveel mogelijk te beperken en een ruimtelijk acceptabele situatie te creëren is bij de plaatsing van het erf gebruik gemaakt van de bestaande hoogste gronden, en is het erf opgebouwd uit terrassen die het bestaande reliëf in hoofdlijnen volgen. Tevens is het erf met haar gebouwen in de relatieve luwte van het bestaande bos gelegd. Met de gehanteerde hoogten van de terrassen is er kans op overstroming. Naar schatting zullen eens in de 100 jaar de hoogste delen van de Natuurderij moeten worden ontruimd. Op lage delen van het erf komen functies die niet altijd hoogwatervrij hoeven te zijn. Aanvullend dienen bouwkundige oplossingen getroffen worden om lager staande gebouwen te beschermen tegen het water, en dient te worden gewerkt met een goed evacuatieplan voor extreme hoogwatersituaties die slechts 1 tot 2 maal in een mensenleven voor kunnen komen. De toegangsweg naar het erf wordt niet verhoogd. Bij evacuatie zal het vee over de toegangsweg naar de dijk worden geleid en van daar naar een tijdelijke stalruimte worden gebracht. De Stichting IJssellandschap, eigenaar van de boerderij, overweegt de boerderij te benutten voor een publieksfunctie zoals (kleinschalige) horeca als onderdeel van de Natuurderij. De introductie van deze functie past binnen de opzet van het Inrichtingsplan. Het beoogde gebruik van de boerderij Stobbenweerd ten behoeve van (kleinschalige) horeca is nog niet mogelijk gemaakt in voorliggend bestemmingsplan.

Om de uiterwaarden voldoende te beheren en inkomsten te derven uit vlees en melk is het noodzakelijk om vee te onderhouden. Het melkvee heeft onbeperkte weidegang. Jongvee en ossen worden alleen in de winter periode opgestald.

In hoofdstuk 6 wordt nader ingegaan op de inpassing van de Natuurderij.

Lage waarden

De lage delen van de Keizers- en Stobbenwaarden zullen één groot, samenhangend en nagenoeg open graslandgebied vormen met een natuurgericht beheer. Met ossen en jongvee wordt het gebied vanuit de Natuurderij beheerd. Delen worden wellicht ook als hooiland gebruikt. De huidige percelering vervalt. Met uitzondering van de omgeving van de voormalige steenfabriek worden alle zomerkades in deze uiterwaard verwijderd, waardoor alle hoog- en laagwaterstanden ook in de uiterwaard doordringen. In de lage uiterwaarden worden géén recreatieve voorzieningen voorzien, het gebied zal alleen voor struinwandelingen toegankelijk zijn, mits de betreffende eigenaar zijn of haar gronden hiervoor heeft opengesteld. Zodra het wenselijk is om verstoring te voorkomen (b.v. in verband met broedvogels), zullen (delen van) het gebied afgesloten kunnen worden. In het gebied worden twee hanken opgenomen, waarin de bestaande hanken terug te vinden zijn. Het gebied zal grazig blijven met enige mate van verruiging van het grasland, van de hankoevers en van de oeverwallen. Opgaande begroeiing is er beperkt en zal bestaan uit de erfbeplanting bij de voormalige steenfabriek, uit een te handhaven haag nabij de voormalige steenfabriek en uit struweel dat langs delen van de hankoevers zal ontstaan. Als het hydraulisch mogelijk blijkt, zal op de landtongen tussen de tweede hank en de IJssel enige struweelvorming en boomopslag de ruimte krijgen, mede vanwege de lastige bereikbaarheid voor de beheerder.

De Munnikenhank wordt verlengd en verbreed. Deze hank blijft (buiten tijden van hoogwater) geïsoleerd van de IJssel en krijgt een waterdiepte van circa 3 m bij een mediane waterstand. De oostoever van de Munnikenhank en de daar gelegen steilranddelen blijven in hun huidige vorm gehandhaafd: verbreding vindt westwaarts plaats.

Ook de diepte van de Munnikenhank worden niet gewijzigd. De relatieve isolatie is basis voor de ontwikkeling van natuurwaarden typisch voor een afgesloten hank, waaronder een bijzondere visstand. De geprojecteerde nieuwe, brede en flauwe oevers dragen daar aan bij. Zij bieden ruimte aan natte ruigte. Op de oevers rond de uiteinden van de hank zal het ontstaan van struweel via beheer vermeden moeten worden; bij en op de drempels wordt ook ruigtevorming tegengegaan. De Munnikenhank is aan de noordzijde bereikbaar, onder andere voor vissers.

Het hooggelegen terrein van de voormalige steenfabriek en omgeving wordt aan de noordzijde en oostzijde uitgebreid. De terp kent een de rivierzijde een steil (bestaand) talud en loopt aan de overige zijden geleidelijk af. Het erf rond de huidige, te handhaven woning behoud zijn opgaande beplanting. Ook de grote haag ten oosten van de oude steenfabriek wordt gehandhaafd, vanwege het bijzondere en beschermde inheemse beplantingsmateriaal.

Deze cultuurhistorisch interessante plek wordt zo behouden en kan door haar hoogte ook dienen als hoogwatervluchtplaats voor dieren. Ter hoogte van de terp blijft de zomerkade langs de IJssel liggen. De kade krijgt een vervolg richting drempel tussen de Munnikenhank en de hank van de Hengforderwaarden, en loopt uiteindelijk door naar de dijk. De hoogte van de kade en drempel worden gerelateerd aan de huidige hoogte. Bij de dijk wordt een landingsplek voor een boot (te gebruiken in hoogwatersituaties) gerealiseerd. De ontsluitingsweg voor IJsseldijk 39 loopt vanaf de dijk over deze kade en drempel en sluit aan op de te handhaven weg naar de voormalige steenfabriek. De velden tussen de zomerkade langs de IJssel en de ontsluitingsweg worden zo gevrijwaard van hogere waterstanden.

De zuidpunt van deze velden wordt nog licht opgehoogd. Een tweede hank wordt gerealiseerd in een bestaande laagte. De westoever van een kleine hank die daar nu te vinden is, zal worden gehandhaafd. De hank loopt door tot nabij boerderij Stobbeweerd en is relatief ondiep. Zij krijgt bij de IJssel een drempel die bij lagere waterstanden droogvalt. De drempel zorgt ervoor dat de hank voor waterrecreanten niet toegankelijk is, terwijl er een hydrologisch gunstig en ecologisch interessant milieu ontstaat. De hank gaat tevens verdrogingseffecten tegen. Nabij de punt van de landtong tussen de hank en de IJssel zal zand worden afgezet. Dit wordt gestimuleerd door afgraving van de dunne toplaag tot aan het aanwezige zand. Naar verwachting zal op de relatieve hoogte begroeiing van zachthoutooibos en mogelijk ook hardhoutooibos ontstaan. Deze begroeiing kan (deels) worden gehandhaafd, als daar hydraulisch de ruimte voor blijkt te zijn. Op het overige deel van de landtong zal door maaibeheer en/of begrazing de verruiging moeten worden tegengegaan om geen problemen met de doorstroming te krijgen. De drempel ten zuiden van de hank wordt circa 15 dagen per jaar overstroomd. De drempel kan door vissers worden gebruikt om de IJssel te bereiken om daar in overleg met de beheerder gereguleerd te vissen.

Aan de IJsseldijk 39 is een agrarisch bedrijf gevestigd waar paarden worden gehouden. De bebouwing bestaat uit een woonhuis en een aantal bij- en bedrijfsgebouwen met een totaal bebouwingsoppervlak van bijna 400 m2. In het kader van dierenwelzijn is het gewenst de bebouwingsmogelijkheden uit te breiden. Dierenwelzijn behelst de kwaliteit van een dierenleven. Indien een dier niet in zijn natuurlijke habitat leeft, probeert hij zich aan te passen. De leefomstandigheden dienen zo dicht mogelijk bij de natuur te staan, zodat hij zijn natuurlijk gedrag kan vertonen. Paarden worden tegenwoordig vrijwel alleen gebruikt voor recreatie- en sportdoeleinden. Dit heeft houderijomstandigheden in de hand gewerkt waarbij de dieren veel minder bewegen en buiten de stal komen. Paarden hebben echter veel behoefte aan beweging. In de Nota Dierenwelzijn (ministerie LNV, oktober 2007) is het volgende hierover opgenomen (pag. 39):

"Paarden zijn sociale dieren die van oudsher leven in kleine hiërarchische groepen en veel behoefte hebben aan beweging. De meest gehanteerde huisvestingsvormen waarbij de dieren individueel in boxen staan, volstaan niet om aan de natuurlijke behoeften, met name op het sociale vlak, tegemoet te komen".

Dit kan onder andere agressie en overactiviteit tot gevolg hebben volgens genoemde nota. De oplossing kan onder meer gezocht worden in ruimere huisvesting, meer afleiding en meer bewegingsvrijheid. In het geval van IJsseldijk 39 wordt om aan de eisen van dierenwelzijn te voldoen meer fysieke ruimte geboden. Het gaat om een toename van bouwoppervlak per paard en dus níet om een toename van het aantal paarden e/o een grotere woning. Aan dit agrarisch bedrijf wordt de mogelijkheid geboden om maximaal 1.650 m2 aan gebouwen danwel opstallen te bouwen. Dit kan bijvoorbeeld gebruikt worden voor circa 500 m2 aan stallen en circa 900-1000 m2 aan vrije uitloopruimte. De bebouwing moet binnen het bouwvlak, zoals aangegeven op de verbeelding, blijven.

Gezien de ligging van het perceel in de uiterwaarden en in belangrijk natuurgebied moet de ontwikkeling ten dienste staan van natuurbeheer en rivierverruiming. De natuurdoelstellingen van het project Ruimte voor de Rivier mogen niet belemmerd worden. Dit betekent dat de inrichting een duurzaam beheer mogelijk moet maken en dat de gewenste natuur- en ruimtelijke kwaliteit bereikt moet worden.